Հայնրիխ Պետերման

Հայնրիխ Պետերման; Heinrich Petermann
Ծնվել է	օգոստոսի 12, 1801; Գլաուխաու, Ցվիկկաու, Սաքսոնիա
Մահացել է	հունիսի 10, 1876 (74 տարեկան); Բադ Նաուհայմ, Վետերաու, Դարմշտադտի վարչական շրջան, Հեսսեն, Գերմանիա
Քաղաքացիություն	Պրուսիայի թագավորություն
Մասնագիտություն	արևելագետ, հայագետ և համալսարանի դասախոս
Հաստատություն(ներ)	HU Berlin
Գործունեության ոլորտ	արևելագիտություն
Անդամակցություն	Ռուսաստանի գիտությունների ակադեմիա և Պրուսիայի գիտությունների ակադեմիա
Տիրապետում է լեզուներին	լատիներեն և գերմաներեն
	Julius Heinrich Petermann Վիքիպահեստում

Հայնրիխ Պետերման (գերմ.՝ Julius Heinrich Petermann, օգոստոսի 12, 1801(1801-08-12)^[1]^[2], Գլաուխաու, Ցվիկկաու, Սաքսոնիա - հունիսի 10, 1876(1876-06-10)^[1]^[2], Բադ Նաուհայմ, Վետերաու, Դարմշտադտի վարչական շրջան, Հեսսեն, Գերմանիա), գերմանացի նշանավոր լեզվաբան, արևելագետ^[3], սեմագետ, հայագետ, հայերենի համեմատական ուսումնասիրության հիմնադիր, 1837 թվականից Բեռլինի համալսարանի պրոֆեսոր։

Հայագիտություն

Հայերենի մեջ հմտացել է Վենետիկի Մխիթարյանների մոտ։ 1852-1855 թվականներին ճանապարհորդել է Արևելքում (Դամասկոս, Երուսաղեմ, Կիլիկիա, Մոսուլ, Բաղդադ և այլն), որ և հիմք է դարձել «Ճանապարհորդություն դեպի Արևելք» երկհատոր աշխատության (1860-1861, 2-րդ հրատ. 1865), որտեղ հետաքրքրական տեղեկություններ է հաղորդում հայերենի մասին։ 1837 թվականին լույս տեսավ նրա հայտնի աշխատությունը՝ «Հայերենի քերականությունը»։ Այս գիրքը ունեցավ վերահրատարակություններ, առաջին վերահրատարակությունը՝ 1842 թվականին, երկրորդը՝ 1872 թվականին։

Քերականությունը բաղկացած է երկու մասից։ Առաջին մասը, որ ունի երեք գլուխ նվիրված է հնչյանաբանական-արտասանական միավորներին, գրությանը, կետադրությանը։ Այստեղ հեղինակն անդրադառնում է այբուբենին, ուղղագրությանն ու արտասանությանը (արևմտահայ, երկրորդ հրատարակության մեջ նաև արևելահայ), տալիս (հնչյունների դասակարգում, պարզաբանում է շեշտի, հնչյունազուգորդումների, վանկակազմության, համառոտագրությունների հետ կապված և հարակից այլ հարցեր։ Այս կապակցությամբ նա հաստատում է հնչյունական մի շարք համապատասխանություններ։ Համեմատության մեջ է առնում շուրջ 103 բառ։ Մերձավոր ցեղակցություն է տեսնում հայերենի ու իրանական լեզուների միջև։

Գրքի երկրորդ մասը նվիրված է հիմնականում խոսքի մասերին։ Այստեղ հեղինակը նախապես քննում է արմատների կազմությանն ու արմատատիպերին (հայերենի արմատի հնչյունական կաղապարներին) վերաբերող հարցեր։ Ճանաչում է յոթ հոլովում, հետևելով Գաբրիել Ավետիքյանին՝ գրաբարում զանազանում է վեց հոլով։ Ընդլայնում է դերանունների շրջանակը, տարբերակում է տասը խումբ։ Ընդունելությունը դիտում է որպես բայական աոանձին եղանակ։ Փորձում է բայաժամանակները ներկայացնել ինքնատիպ մեկնաբանությամբ։ Գրքի հաջորդ հրատարակություններում ավելացվում են տեքստեր, բառարան, քերականական վերլուծության նմուշ, գրականության ցանկ, կատարվում են մասնակի այլ փոփոխություններ։

Աշխատությունը կարևոր ներդրում էր հայերենագիտության պատմության մեջ։ Նրա շնորհիվ ամենից առաջ հայերենը ճանաչվեց որպես հնդեվրոպական լեզու և այն մտավ հնդեվրոպական լեզուների համեմատական քերականության ոլորտը, ինչ-որ չափով լույս սփռեց հայերենի ծագման ակունքների և նրա ցեղակցության հարցերի վրա։ Թեև այդ դիրքը նաև դարձավ «հայերենը-իրանական բարբառ (լեզու)» տեսության անկյունաքարը։ Սույն գրքի գրախոսականում, որի շնորհիվ Պետերմանի աշխատությանը ավելի մեծ համարում ձեռք բերեց, Լ. Դիֆենբախը ևս նպատակահարմար է գտնում հայերենը հատկացնելու «արիական» կամ մարապարսկական ճյուղին՝ իր հերթին նպաստելով նշված տեսության մասսայականացմանը, մինչև որ Հայնրիխ Հյուբշմանի կողմից այն հիմնավորապես հերքվեց։

1866 թվականին Պետերմանը հրապարակեց ուսումնասիրություններ Ագուլիսի և Թիֆլիսի բարբառների մասին։ Նա նաև գրախոսել է (1867 թ.) Արսեն Այտընյանի «Քննական քերականությունը»։

Երկեր

Grammatica linguae armenicae. Berlin, 1837,
De Ostikanis, Arabicis Armeniae gubernatroibus. Berlin, 1840,
Porta linguarum orientalium. Bde 1—4, 6. Berlin, 1840—1872 (մի քանի արևելյան լեզուների համառոտ քերականություն),
Beiträge zu einer Geschichte der neuesten Reformen des Osmanischen Reiches . Berlin, 1842 (Ռամիս Էֆենդիի հետ, գերմաներենով և թուրքերենով),
Reisen im Orient. 2 Bde. Leipzig, 1860—1861,
Thesaurus sive liber magnus vulgo liber Adami appellatus. 2 Bde. Leipzig, 1867,
Versuch einer hebräischen Formenlehre nach der Aussprache der heutigen Samaritaner. Leipzig, 1868,
Pentateuchus samaritanus. 5 Bde. Berlin, 1872—1891։

Գրականություն

Էդուարդ Աղայան Հայ լեզվաբանության պատմություն, հ. 1, Ե., 1958 էջ 172-175։
Գևորգ Ջահուկյան, Գրաբարի քերականության պատմություն, Ե., 1971։

Աղբյուրներ

Հրանտ Պետրոսյան, Հայերենագիտական բառարան, Ե., Հայաստան, 1987, էջ 527-528։

Ծանոթագրություններ

↑ ^1,0 ^1,1 ^1,2 ^1,3 ^1,4 RAMEAU (ֆր.) — 1987.
↑ ^2,0 ^2,1 ^2,2 ^2,3 ^2,4 ^2,5 Bibliothèque nationale de France data.bnf.fr (ֆր.): տվյալների բաց շտեմարան — 2011.
↑ «Ռուսաստանի գիտությունների ակադեմիայի արխիվ» տեղեկատվական համակարգ

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Հայնրիխ Պետերման» հոդվածին։

[_9b25080f118e4418-1] 1,0 ^1,1 ^1,2 ^1,3 ^1,4 RAMEAU (ֆր.) — 1987.

[_a0d42bc0d5b2315d-2] 2,0 ^2,1 ^2,2 ^2,3 ^2,4 ^2,5 Bibliothèque nationale de France data.bnf.fr (ֆր.): տվյալների բաց շտեմարան — 2011.

[3] «Ռուսաստանի գիտությունների ակադեմիայի արխիվ» տեղեկատվական համակարգ

[1]

[2]

[3]